Mustafa Kamal Atatürk

Mustafa Kamal Atatürk (türk. Mustafa Kemal Atatürk; d. 1881, Saloniki – ö. 10 noyabr 1938, İstanbul) — Türkiyə Qurtuluş Savaşının hərbi və siyasi lideri, Türkiyə Respublikasının qurucusu və 1923-cü ildən 1938-ci ildə qədər vəzifə etmiş ilk prezidenti, Türk Ordusu Marşali və daha əvvəlində bir Osmanlı paşası.

Atatürk Birinci Dünya Müharibəsi əsnasında Osmanlı ordusuna xidmət verirdi; Çanaqqala Cephesinde polkovnikliyə, Sina-Fələstin Cephesinde isə İldırım Orduları (7. Ordu) generalliğine təyin edilmişdir. Döyüşün sonunda Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətini taxıban Türkiyə Qurtuluş Savaşındakı Türk Milli Hərəkatına öndərlik etmişdir. Qurtuluş Döyüşü müddətində Ankara Hökumətini qurmuş, hərbi hərəkətləriylə İttifaq Dövlətləri tərəfindən göndərilən hərbi gücləri təxribata uğratmış və Türk millətini zəfərə aparmışdır. Atatürk daha sonra köhnə Osmanlı İmperiyasını müasir və sekulyar bir millət dövlətinə çevirmək üçün siyasi, iqtisadi, ictimai və mədəni islahatlar başlatmışdır. Liderliyi altında minlərlə yeni məktəb inşa edildi. İbtidai pulsuz və zəruri hala gətirildi. Qadınlara qeyri bərabərlik və siyasi hüquqlar verildi. Kəndlilərin kürəyinə yüklənən ağır vergilər azaldıldı. Türk orduları baş komandiri olaraq Sakarya Meydan Müharibəsindəki müvəffəqiyyətinə görə 19 Sentyabr 1921 tarixində "Qazi" adını almış və mareşalliğe yüksəlmişdir. Xalq Təriqətini qurmuş və ilk ümumi başçısı olmuşdur. 1938-ci ildəki vəfatına qədər arxa arxaya 4 dəfə prezident seçilən Atatürk, bu vəzifəni ən uzun müddət icra edən prezident olmuşdur.

Atatürk tarixdə oynadığı əhəmiyyətli roldan ötəri bir çox yazar və tarixçi tərəfindən araşdırılmış və haqqında 379 əsər yazılmışdır. Bu yönü ilə haqqında ən çox əsər yazılan ilk 100 adam arasında iştirak etməkdədir. Ayrıca dünyada ilk dəfə və tək nümunə olmaq üzrə, Birləşmiş Millətlərin UNESCO təşkilatı tərəfindən, özünün 100. doğum ili olması səbəbiylə və bütün ölkələrin yekdilliklə 1981-ci ilin "Atatürk ili" olaraq qəbul edilmişdir. Jurnallarının Noyabr 1981 sayında da, Atatürk və Türkiyə mövzusu ələ alınmışdır.

İmzası:

Uşaqlıq və Gənclik illəri (1881-1904)

1839-cu ildə Kocacıkda doğulduğu sanılan atası Əli Rza Əfəndi, əslən Manastıra bağlı Debre-i Bâlâdandır. Atasının ailəsi 14-15. əsrdə Anadoludan bölgəyə köç etmiş olan Kocacık Yörüklərindəndir.^[2] Anasının mənşəyi isə Karaman'dan Rumeli'ye gələn Türkmenlerdendir. Ailəsi ilə Salonikiyə köç edən Əli Rza Bəy, burada gömrük məmurluğu və taxta-şalban ticarəti etdi. Əli Rza Bəy ayrıca 93 Harbi (1877-78) əsnasında yerli birliklərdə teğmenlik etmişdi. Əli Rza Bəy, 1871-ci ildə, 1857-ci ildə Salonikinin qərbindəki Langazada cütçü bir ailədə doğulan Zübeydə xanımla evlənmişdi. Mustafa Kamal Atatürk, bu cütün uşağı olaraq rumi 1296 (miladi 1881) ildə Salonikidə doğulub. Samsuna çıxdığı 19 May tarixini doğum günü qəbul etmişdir.^[3]Fatma, Ömər, Əhməd, Naciyə və Makbule adlı beş qardaşının ilk dördü kiçik yaşda həyatını itirmişdir.

Təhsil çağına gələn Mustafanın hansı məktəbə gedəcəyi mövzusunda anası ilə atası arasında anlaşılmazlıq çıxmışdı. Anası Mustafanın Hafiz Mehmet Əfəndinin məhəllə məktəbinə getməsini istəyir, atası isə o zamankı yeni üsullarla təhsil edən dünyəvi Mektebi Şəmsi İbtidai'nde (Şəmsi Əfəndi Mektebi) oxumasını istəyirdi. Ən sonunda əvvəl məhəllə məktəbinə başlayan Mustafa, bir neçə gün sonra Şəmsi Əfəndi Məktəbinə keçdi. Atatürk, məktəb seçkisindəki bu qərarı üçün həyatı boyunca atasına minnətdarlıq eşitmişdir. 1888-ci ildə atasını itirdi. Bir müddət Rapla fermasında anasının ögey qardaşı Hüseynin yanında qalıb yüngül ferma işləriylə məşğul olduqdan sonra -eğitimsiz qalacağından narahat edən anasının isteğiyle- Salonikiyə dönüb məktəbini bitirdi. Bu vaxt Zibeydə Xanım, Salonikidə gömrük məmuru olan Ragıp Bəy ilə evləndi.

Mustafa, dünyəvi bir məktəb olan və bürokrat yetişdirən Saloniki Mülküyə Rüşdiyyəsinə qəbul oldu. Ancaq mühitindəki əsgəri tələbələr üniformalarından da təsirlənərək -annesinin qarşı çıxmasına baxmayaraq- 1893-ci ildə Saloniki Əsgəri Rüşdiyyəsinə girdi. Bu məktəbdə riyaziyyat müəllimi Yüzbaşı Üsküplü Mustafa Səbri Bəy, ona mənası mükəmməllik, yetkinlik olan "Kamal" adını verdi. Fransız Müəllimlər Kapitan Nakiyüddin Bəy (Yücekök), azadlıq düşüncəsi gənc Mustafa Kamalın düşüncə quruluşunu təsir etdi. Mustafa Kamal Qülləli Əsgəri İdadisinə girməyi düşündüyse də ona böyük qardaşlıq edən Salonikili zabit Həsən bəyin tövsiyəsinə uyğun gələrək Manastır Əsgəri İdadisinə qəbul oldu. 1896-1899-ci illərdə oxuduğu Manastır Əsgəri İdadisində tarix müəllimi Kolağası Mehmet Tofiq bəy (Bilge), Mustafa Kamalın tarixə olan marağını gücləndirdi. Bu tarixdə başlayan 1897 Osmanlı-Yunan Döyüşünə könüllü olaraq iştirak etmək istədisə də həm İdadi şagirdi olduğu üçün həm də 16 yaşında olduğundan ötəri cəbhəyə gedə bilməmişdir. Bu məktəbi ikincilikle bitirdi. 13 Mart 1899-cu ildə İstanbulda Mekteb-i Harbiye-i Şahane'ye girdi. Birinci sinifi 27., ikinci sinifi 11., üçüncü sinfi 1902də mülazım (günki adıyla Leytenant) rütbəsi 549 adam arasından piyada sinif səkkizincisi (1317 - P.8) olaraq bitirdi. Dərhal sonra Erkan-ı Hərbiyə Məktəbinə (Hərb Akademiyası) davam edərək 11 yanvar 1905-ci ildə qərargah kapitan rütbəsiylə məzun oldu

Əsgərlik illəri (1905-1918)

Qərargah Kapitan Mustafa Kamal, məzun olduqdan sonra mərkəzi Şamda olan 5.Ordu'ya staj məqsədiylə göndərildi. Bu stajından piyada, süvari və topçu siniflərində vəzifə aldı. 1905-1907 illəri arasında Şamda Lütfi Müfit Bəy (Özdeş) 5. Ordu əmrində vəzifə etdi. İlk stajı 5. Orduya bağlı 30'uncu Süvari Alayı'nda reallaşdı. Bu dövrdə aşağı rütbəli şagird bir qərargah zabit olaraq Suriyanın müxtəlif bölgələrindəki isyanlarla maraqlanan Mustafa Kamal, "kiçik döyüş" (partizan döyüşü) üzərinə təcrübə qazandı. Isyanlarla məşğul olduğu dörd aydan sonra Şama qayıtdı. 1906 Oktyabr ayında Mayor Lütfi bəy, Dr. Mahmud bəy, Luft Müfit (Özdeş) Bəy və hərbi təbib Mustafa Cantekin ilə 'Vətən və Azadlıq' adlı bir cəmiyyəti qurduqdan sonra ordudan icazəsiz Salonikiyə getdi. Saloniki Mərkəz Komandir müavini Kapitan Cəmil Bəyin (Uybadın) köməyi ilə quruya çıxdı və orada cəmiyyətinin şöbəsini açdı. Bir müddət sonra axtarıldığını öyrəndi və ona böyük qardaşlıq edən Polkovnik Həsən Bəy, Yafoya dönüb oranın komandiri Əhməd Bəyə Misir sərhədində Bîrüssebi'ye göndərildiyini bildirməsini təklif etdi. Əhməd bəy də Mustafa Kamalı Bîrüssebi'ye təyin etdi və bir müddət sonra topçu staj üçün təkrar Şama göndərildi. 20 İyun 1907də (kıdemli yüzbaşı) oldu və 13 oktyabr 1907-ci ildə 3.Ordu'ya qərargah olaraq təyin edildi ancaq Salonikiyə çatdığında 'Vətən və Azadlığın şöbəsinin İttihat və Tərəqqi Cəmiyyətinə ilhaq edildiyini öyrəndi. Buna görə özü də 1908 Fevral ayında İttihat və Tərəqqi Cəmiyyətinə üzv oldu (İstifadəçi nömrəsi: 322). 22 İyun 1908-ci ildə Rumeli Şərq Bölgəsi Dəmiryolları Müfettişliğine təyin edildi.

23 İyul 1908-ci ildə Hökumətin elanından sonra dekabr 1908 sonlarında İttihat və Tərəqqi Cəmiyyəti tərəfindən ictimai və siyasi problemləri və təhlükəsizlik problemlərini araşdırmaq üzrə bu günki Liviyanın bir parçası olan Trablusgarpa göndərildi. Burada 1908 İnqilabının fikirlərini Libyalılara yaymağa və buradakı əhalinin müxtəlif təbəqələrindən gələnləri Jön Türk siyasətinə qazanmağa çalışdı. Bu siyasi vəzifənin yanında bölgə xalqının təhlükəsizliyi ilə də maraqlandı. Şəhərin xaricində edilən bir döyüş manevrində Bingazi Garnizonu'na öndərlik edərək əsgərlərə müasir taktikalar öyrətdi. Bu manevr müddətində üsyana meyilli Şeyx Mənsurun evini qucaqlayaraq bölgədə sistem əleyhdarı başqa güclü kəslərə nümunə olması məqsədiylə onu nəzarət altına aldı. Ayrıca həm şəhərli insanları həm də çöl bölgə insanlarını qorumaq üçün bir ehtiyat ordu planlamağa başladı.

13 Yanvar 1909-cu ildə 3. Orduya bağlı Saloniki Redif Firqəsinin Qərargah Başçısı oldu və 13 aprel 1909-cu ildə Hökumətin qarşı 3. Orduya bağlı Taşkışlada yerləşən 2. və 4. Avcı Taburları'nın üsyanıyla başlayan, digər birliklərin iştirakı genişlənən 31 Mart Ayaklanması'nı basdırmaq üzrə Saloniki və Ədirnədən yola çıxaraq Mirliva Mahmud Şövkət Paşanın komandanlığı 19 Aprel 1909-cu ildə İstanbula girəcək olan hərəkət Ordusuna bağlı birinci mərhələ birliklərinin qərargah başçısı oldu. Daha sonra 3. Ordu Kurmaylığı, 3. Ordu Subay Talimgâhı Komandirliyi, 5. Kolordu Kurmaylığı, 38. Piyada Alayı Komandirliyi vəzifələrində tapıldı.

Stuart Kline'ın Türk Havaçılıq xronologiyası kitabına görə^[4], Mustafa Kamal, 1910-ci ildə Fransada təşkil edilən Picardie Manevrlərinə qatıldı. Burada yeni istehsal olunan təyyarələrin sınaq uçuşuları edilirdi. Əli Rza Paşa, bu uçuşlardan birinə qatılmaq istəyən Mustafa Kamalı önlədi. Və dərhal sonra uçuş edən o təyyarə dönüş əsnasında yerə çaxıldı. Bəzi qaynaqlar tərəfindən, bu hekayəyə əsaslanaraq Atatürkün təyyarəyə minməkdən qorxduğu iddia edilsə də kitabın yazıçısı Kline, Atatürkün hadisədən sonra 3 dəfə təyyarəyə mindiyini bəhs edir.

Mustafa Kamal, qayıtmasının ardından 27 Sentyabr 1911-ci ildə İstanbulda Baş qərargah Qərargahında vəzifə aldı.

Trablusgarp Döyüşü

İtalyanların Trablusgarpa hücumuyla 19 Sentyabr 1911-ci ildə başlayan Trablusgarp Döyüşündə, 27 noyabr 1911-ci ildə Mayor olan Mustafa Kamal, Mayor Ənvər bəy, Fuad (Bulca), Nuri (Conker) və Mayor Fəthi (Okyar) kimi digər İttihatçı zabitlərlə birlikdə 18 dekabr 1911-ci ildə hərəkət etdi. Mustafa Kamal ilə qrupu, Misirdə Qahirə və İsgəndəriyyə üzərindən Bingazi'ye getdi. 19 Oktyabrda İskəndəriyədən yola çıxdıqdan bir müddət sonra bir xəstəlik keçirdi. 22 dekabrda Tobruk yaxınlığında zəfər qazandı. Derne'deki 16 - 17 Yanvar 1912 hücumunda gözündən yaralanıb bir ay xəstəxanada müalicə gördü və 6 Martda Dərnə Komandirliyinə gətirildi. Eyni ilin sentyabrında başlayan sülh danışıqlarına baxmayaraq qarşıdurmalar davam edərkən, Karadağın 8 oktyabrda Osmanlı Dövlətinə döyüş elan etməsi və Balkan müharibələrin başlaması səbəbiylə sülhə razı olunmasıyla Mustafa Kamal və digər zabitlər İstanbula geri döndülər.

Balkan Döyüşləri

Balkan Savaşları başladığında Trablusqarbda vəzifə edən Dərnə Komandiri Mustafa Kamal və Mayor Nuri bəy, bu döyüşlərdə vəzifə almaq istədilər.^[5] Mustafa Kamal, dövrün Osmanlı Hərbiyə Nəzarəti Ənvər bəyin də icazəsi ilə 24 Oktyabr 1912-ci ildə Trablusqarbda ayrılmışdır. 24 Noyabr 1912-ci ildə qərargahı Bolayır'da olan Bahr-i Sefit Boğazı (Aralıq dənizi Boğazı) Kuvayi Mürettebesi Hərəkat şöbəsi Müdirliyinə təyin edildi.^[6] Osmanlı ordusu burada general Stilian Georgiev Kovachev əmrindəki Bolqar 4. Ordusuna məğlub oldu. İyun 1913-cü ildə başlayan İkinci Balkan müharibəsində əmri altındakı birliklərlə Dimetoka və Ədirnəyə girdi.

27 oktyabr 1913-cü ildə Sofiya hərbi Ataşeliğine təyin edilərək yaxın yoldaşı Sofiya səfiri (elçisi) Fəthi bəy (Okyar) 'in emri altında çalışdı.^[7] Əlavə vəzifə olaraq Belqrad və Çətinə hərbi Ataşeliğine də icra etdi. Bu vəzifədə ikən 1 Mart 1914-cü ildə podpolkovnik (məmur) yüksəldi.

Birinci Dünya müharibəsi

Çanakkale Çanaqqala döyüşü

19. Təriqət, 23 Mart 1915-ci ildə Müstahkem Mevki Komandirliyi əmri ilə Eceabat bölgəsində ehtiyata alındı. 25 Aprel 1915-ci ildə Gelibolu yarımadasına SSRİ dövlətlərinin etdiyi çıkartmalarıyla Çanaqqala Döyüşü başladı. 3.Kolordu komandiri Mehmet Esat Paşanın əmrində döyüşən Kaymakam (Podpolkovnik) Mustafa Kamal Arıburnuna çıxan ANZAC (Avstraliya və Yeni Zelandiya Kolordusu) birliklərinin yarımada içinə irəliləməsini Conkbayırında dayandırdı.^[8] Bu müvəffəqiyyət üzərinə 5. Ordu komandiri Marşal Otto Liman von Sandersin təqdirini qazandı və 1 iyun 1915-ci ildə Miralaylığa yüksəldi. İngilislərin Avqust ayında Suvla Körfəzinə etdiyi ikinci çıxarmazdan sonra, 8 Avqust axşamı Otto Liman von Sanders Anafartalar mövqeyində olan birliklərinin başçılığını verdi və 9-10 Avqustda Anafartalar Zaferi'ni qazandı. Bu zəfəri 17 avqustda Kireçtepe və 21 Avqustda II. Anafartalar Zəfəri təqib etdi. Miralay Mustafa Kamal, Ruşen Eşref Bəy (Ünaydın) başda olmaq üzrə İstanbul mətbuatı tərəfindən "Anafartalar Qəhrəmanı" olaraq ictimaiyyətə tanıdıldı.

Qafqaz Cəbhəsi

14 Yanvar 1916-cı ildə Geliboluda Ədirnəyə sövq edilmiş olan 16. Kolordu komandirliyinə təyin edildi. Ədirnədə olduğu 2 ay qədər müddət boyunca 16. Kolordu'nun doldurma, toparlanması və təhsili ilə maraqlandı. Şərq Cəbhəsində Rus birlikləri Osmanlı 3. Ordusunu püskürtmüş 16 Fevralda Ərzurumu, 3 Martda Bitlis, Muş, Van və Hakkaridə işğal etmişdi. Polkovnik Mustafa Kamal 15 Mart tarixində 3. Ordunu dəstəkləməsi üçün əmrindəki 16. Korpusu ilə birlikdə Diyarbakıra göndərildi. Rütbəsinə görə özünə ağır bir məsuliyyət verilən 16. Kolordu Komandiri Mustafa Kamal 1 aprel 1916-cı ildə Diyarbəkirdə ikən Tuğgeneralliğe (Mirliva) yüksəldildi və Paşa ünvanını aldı. Mustafa Kamal taktika bir geri çəkilmə əmri verdi. Daha sonra gözlənilməz bir hücum ilə Muş'u Ruslardan qurtararaq Osmanlı birliklərinə strateji bir üstünlük təmin etdi. Qafqaz cəbhəsindəki bu müvəffəqiyyətindən ötəri Qızıl Qılınc medalı ilə mükafatlandırıldı. Avqust ayında Muş və Bitlis tamamilə Rus işğalından qurtarıldı.

Sina və Fələstin Cəbhəsi

7 Mart 1917-ci ildə qərargahı Diyarbəkirdə olan 2. Ordu Komandiri vəkilliyinə atandıktan sonra Hicaz Qüvveyi-i Seferiyesi Komandirliyinə gətirilmək istəndi. Ancaq bunu qəbul etməyərək 5 iyul 1917-ci ildə İldırım Orduları Qrupu əmrindəki 7. Ordu Komandirliyinə təyin edildi.

Mustafa Kamal Diyarbakır'dayken, İttihatçı fedailerden Yaqub Cəmil bir hökumət zərbəsi etməyə qərar vermişdir. Döyüşün itirildiyində düşünməkdədir. Tek qurtuluş yolunun Bab-ı Əlinin basıb, hökuməti aşırdaraq Baş komandir vəkili və Hərbiyə Nazırı'nı dəyişdirmək olduğuna inanır. Yeni Baş komandir vəkili və Hərbiyə Naziri olaraq da Mustafa Kamalı düşünməkdədir. Razılaşdığı yoldaşlarından biri sui-qəsdi Ənvər Paşaya xəbər vermişdir. Bunun üzərinə Yaqub Cəmil güllələnərək öldürülmüşdür. Mustafa Kamal Falih Rıfkı Atay'a izah xatirələrində belə deməkdədir: "O vaxt tümenlerimden birinə əmr edən Əli Fuad (Cebesoy) 'a: Yaqub Cəmil asılmış. Səbəbi də mən Baş komandir vəkili və Hərbiyə nazırı olmadıqca qurtuluş yoxdur demiş. Dediyini etmiş belə olsaydı mən İstanbul 'a gedəndə ilk iş olaraq Yaqub Cəmilin cezalandırırdım. Əgər mən, o və onun kimilər tərəfindən iqtidara gətiriləcək bir adamsan, adam deyiləm! " demişdir.

15 dekabr 1917 ilə 5 Yanvar 1918 tarixləri arasında vəliəhd Vahdettin Əfəndinin maiyetinde Almaniyaya gedərək Kayzer II. Wilhelm, Ümumi Karargâhı və Elsass bölgəsini ziyarət etdi.

1918-ci ildə iyun ayında Vyana və (bu günki adı Karlovy Vary olan) Karlsbad'a gedərək müalicə gördü. Sultan Mehmed Reşad'ın vəfatı və Vahdettin'in cülusu üzərinə 2 Avqustda İstanbula döndü. 15 Avqustda 7. Ordu Komandiri olaraq Fələstin Cəbhəsinə təyin edildi və sonra Fəxri Yaver Həzrəti Şehriyari (Padşahın fəxri Yaver) ünvanı verildi. Mustafa Kamal Paşa, 20 sentyabr 1918 tarixində Vahdettin'in Başyaver Naci (Eldəniz) Bəyə bir teleqraf çəkərək İldırım Orduları Qrupunun döyüş gücünün qalmadığını bildirərək sülh istəməsini təklif etdi. Ayrıca yeni hükumette özünün Hərbiyə Naziri və Başkumandan Vəkili olaraq vəzifələndirilməsinə istədi. Ardından 6 Oktyabrda 7. Ordu komandirliyində istefa etdi.

19 Sentyabr 1918-ci ildə Edmund Allenby əmrindəki İngilis qüvvələri, ümumi hücuma keçərək üç ordudan ibarət İldırım Orduları qrupuna ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. 1 Oktyabrda Şam, 25 Oktyabrda Hələb düşdü. Mustafa Kamal Paşa, İngilis əsgərlərini, Hələbdə dayandıraraq, müdafiə xətti qurmağı bacardı.

30 oktyabr 1918-ci ildə Mondros Müqaviləsi imzalandı və sabahısı gün günorta vaxtında qüvvəyə girdi. Mondros Mütarekenamesi 19. maddəsi lazımınca, İldırım Orduları Qrupu komandiri olan Otto Liman von Sanders Paşanın vəzifədən alınması üzərinə Mustafa Kamal Paşa bu vəzifəyə gətirildi. Ancaq 7 Noyabrda İldırım Orduları Qrupu ilə 7. Ordu ləğv edildi.

10 Noyabr 1918 tarixində Yıldırım Kıt'alarının başçılığını 2. Ordu Komandiri Nihat Paşaya buraxaraq Adanadan İstanbula hərəkət etdi və 13 Noyabrda İstanbula Haydarpaşa Garı'na çatdı. Haydarpaşa'dan İstanbula keçərkən boğaza dəmirli düşmən döyüş gəmilərini gördüyündə məşhur "Gəldikləri kimi gedərlər" sözünü söylədi. Sülh dövründə Fəthi bəy (Okyar) ilə birlikdə Əhməd İzzət (Furgaç) Paşa tərəfdarı və Əhməd Tofiq Paşa (Okday) əleyhdarı bir rəftarı qoyan Minbər qəzetini çıxararaq siyasi cəhdlər etdi.

Türk Qurtuluş Döyüşü

Təşkilatlanma

Mondros Sülhündən sonra Anadoluda milislər (Kuvayi Milliye) şəklində təşkilatlanan müqavimət hərəkatları başlamışdı. Özü son vəzifə yeri Adanadan ayrılmadan Ulukışla'ya gələrək ilk örgütlenmeyi başlatmışdır.

Mustafa Kamalın Samsuna çıxışı

2 Fevral 1919 tarixində Mersinli Camal Paşa şərqdəki Osmanlı ordularını sülh şərtlərinə görə təşkil üçün müfəttiş olaraq Anadoluya göndərilmişdi. İngilis Yüksək Komissarı Admiral Calthorpe və Fransız Yüksək Komissarı Admiral Amet, 1918-ci ilin noyabr ayında Osmanlı hökumətinə nota verdilər. Şərqdə Türklərin silahlanıp xristianları öldürdüyünü, buna qarşı tədbir alınmasını tələb etdilər. Mustafa Kamal Paşa, Padşah Vahdettin tərəfindən işğal qüvvələrinin Yüksək komiserlerinin verdiyi notlar lazımınca fövqəladə səlahiyyətlərlə təchiz edilərək Vilayət-i Sitte (Altı Vilayət) 'dəki Xristian əhalini qorumaq və işğal qüvvələrinə qarşı edilən kiçik diametrli üsyanları yatırmaq üçün vəzifələndirildi. Atatürk, jurnalist Falih Rıfkı Atay'a Samsuna hərəkət etmədən əvvəl Vahdettin ilə olan son görüşməsini izah etmişdir. Bu görüşdə Vahdettin, Samsuna hərəkət etmədən əvvəl özünü ziyarətə gələn Mustafa Kamal Paşaya "Paşa Paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etdin, bunların hamısı artıq bu kitaba daxil olmuşdur, tarixə keçmişdir. Bunları unutmaq, əsl indi edəcəyin xidmət hamısından mühüm ola bilər. Paşa Paşa, dövləti qurtara! " demişdir. Ancaq Atatürk, Vahdettin'in səmimiyyətindən əmin ola bilmədiyini, onun SSRİ dövlətlərinin siyasətinə uyğun hərəkət edərək bu siyasətə qarşı gələn Türklərin yatıştırılmasını istədiyini izah etmişdir. Mustafa Kamal, 19 May 1919-cu ildə Refet Bəy (Belə), Kazım bəy (Diri), 'Ayıcı' Mehmet Arif bəy, Xosrov (Gerede) bəylərlə birlikdə Samsuna çıxdı.

1923-1938

1927, 1931, 1935-ci illərdə TBMM tərəfindən yenidən prezident seçilmişdir.

15-20 oktyabr 1927-ci ildə Qurtuluş Savaşından və respublika qurulmasından bəhs edən Böyük nitqini, 29 oktyabr 1933-cü ildə 10-cu İl Nitqini söyləmişdir.

29 yanvar 1923-cü ildə Lətifə xanımla evlənmiş, bu evlilik 5 avqust 1925-ci ilədək davam etmişdir. Uşaqları çox sevən Atatürk Afət (İnan), Səbihə Göyçən, Fikriyə, Ülkü, Nəbilə, Ruqiyə, Zəhra adlı qızları və Mustafa adlı çoban oğlanı mənəvi övladlığa götürmüş, Əbdürrəhim və İhsan adlı iki uşağı isə himayəsinə almışdır.

Soyad qanununa uyğun olaraq 24 noyabr 1934-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir.

Fransız və alman dillərini bilirdi.

10 noyabr 1938-ci il saat 09:05-də tutulduğu sirroz xəstəliyindən İstanbulda Dolmabaxça sarayında vəfat etmişdir. Cənazəsi 21 noyabr 1938-ci ildə müvəqqəti olaraq Ankara Etnoqrafiya Muzeyində dəfn edilmiş, mavzoleyi tikildikdən sonra 10 noyabr 1953-cü ildə oraya köçürülmüşdür.